Donderdag 19 Feb[ruari] 91.
En nu, mijn Gust, zou ik willen mijn pen doopen in inkt van wellust, en 'k zou haar willen doen zingen een lied van passies, heerlijk en aanhitsend; en 'k zou willen dat mijn pen een pen-seel werd, opdat ik voor uw oog, uw satanisch spottend oog, beelden kon doen opdoemen, waaraan te denken alleen mijn bloed als lava koken doet! Maar nooit gevoelde ik mij zoo onmachtig als heden om het alles-overtreffende dat in de laatste tijden mijn ziel almachtig beroerde te spijkeren in schrift. Over mij heerscht thans een gevoel, zóo zalig, zoo volkomen wellustig, dat ik er den ganschen dag door om zingen zou. 't Is omdat ik 't gesmaakte genot thans herkauw. 'k Geloof dat de ruminants[*] een gelukkig slach schepsels zijn moeten. 't Is de honderdste maal dat ik ondervind, dat men nooit zoo gelukkig is als in de herinnering van 't gelukkigste dat men beleefde. — Maar ik heb haast u de geschiedenis te vertellen, die ik u beloofde.
De Muze der Geschiedenis spreekt. — Beloof me echter, vooraf, dat ge niet zult glimlachen, met wat ze zegt, en dat de kwantige[*] held dezer historie nooit, wat ook gebeure, uw sympathie verliezen zal.
De roman begint eigenlijk eerst ernstig te worden van na den dag, dat wij samen het lieve kind bezochten. Herinnert ge u dat nog? En waart ge niet verstomd over dat fijngesneden, delikaat en toch zoo suggestief gezichtje? Maar gij kent dien engel nog niet. Ik leerde haar sindsdien intiem naar ziel en lichaam kennen.
Nog een onderbreking. Wat ook volge, denk geen kwaad van haar en aanzie haar niet als een gewone femelle. —
[2]
Ik ga voort. Ge herinnert u dat we per voituur naar de Falconplein gereden zijn na 't banket[1] en 't café gesloten vonden. Wee ons! De luiken waren wel toe, maar zij wachtte ons nog, en 's Zondags avonds toen ik er (na van 9 1/2 tot 2 1/2 geslapen te hebben) heenging vertelde mij de goede dat ze een dikzak zoolang daar had houden zitten tot wij zouden komen. Zij hebben het rijtuig gehoord en ook dat het wegreed. Zondagsnacht, na een concert, ging ik terug en bleef er tot ik haar naar huis geleidde; 'k herinner me niet meer hoe laat. Zij vertelde me dan dat ze kaarten zou hebben Dinsdag[2] voor het theater en stelde mij voor samen te gaan. Als een bliksem vaarde het droeve vooruitzicht van volslagen geldgebrek (den 2n of 3n van de maand!) door den bol, maar 'k zei ja, al was 't maar om te zien wat er gebeuren zou. Van toen af heb ik me laten dobberen op de golven van 't onbekende, en veel, veel ondervond ik sedertdien. 's Maandags zei ze mij niet zeker te zijn de kaarten te bekomen — van den eenen of anderen gek, die verliefd is zonder geluk! — maar dan zou zij geld hebben, verzekerde ze, om tòch te gaan. Hooghartig (!) — ja, ge kent Mane, he!! — wilde ik eerst afwijzen, maar haar oogen blikten zoo oprecht en zoo lief, — en hoe gemeen ik me zelf ook vond op haar kosten te leven — ik zei niet, dat ik weigerde. 'k Rekende nog steeds op een reddenden engel, die mij anders zelden in den steek laat. Wij zijn dan niet naar 't theater gegaan, omdat ze daar een te ouwbakken stuk speelden (Lucie de Lammermoor)[3] en hebben dan een plaats gekocht in den Cirk.[4] Dat was daar zeer flauw; maar 't heeft iets pikants, iets kolossaal komieks in zich, zoo te vrijen vlak in 't gezicht van een duizendtal menschen. Wij gingen langs de Statie, waar ik haar brengen moest in een paar cafés chantants, die zij kende, en in éen waar zij zelve vroeger gezongen had. Zij betaalde maar altijd. Of liever ik met haar geld, en toen ik mezelf... 't brandmerk der eigenverfoeiing op 't voorhoofd drukken wilde, werd zij boos en zei dat ze niet wilde dat ik daar nog eenmaal over sprak. Een engel, mijnheer!
Dat 's me goed. — Menigvuldig waren de cognakskens reeds die
[3]
onze kele binnen gezwommen waren, ende wij werden beiden zeer aangenaam gestemd. Echter bleef ik nog steeds overtuigd, dat ik er nooit zou in gelukt zijn zekere lijn te overschrijden. — En nu, denk geen slecht van haar, hoor! — Zeker nooit zou zij dàt doen kunnen, direct zelf te vragen wat ik niet meer hopen dorst. "Zij mint de onbepaalde wijze." (Belfort)[5] Gelukkig dat ik die ook zeer min. Zoodus we verstonden elkaar opperbest. Het was een idylle, toen wij op 't einde elkaar zóó goed verstonden ('k vertel u dadelijk hoe we dit aanlegden zonder cynisch te zijn) dat we ons (!) geld natelden om te zien of we nog ergens een kamer zouden kunnen verkrijgen. We (!) hadden nog 3 fr. 50 of zoo iets. Ik zag het haar wel aan, dat zij gloeide dien avond, en toen ze met een harer kleine vingertjes mijn pink vastklemde "om te weten waaraan ik op dit oogenblik dacht, — gedachte die dan voorzeker zou uitgevoerd worden" (folklore), was ik zoo geniaal te begrijpen, dat dit een bedekte tegemoetkoming was. O die vrouwe! Ik dacht natuurlijk wàt ge wel denken kunt, en, rondzwervend, dicht aan elkaar gedrukt, in den zwarten nacht, terwijl nog slechts hier en daar een halfverlicht raam van een slaapzuchtig stammineë pinkte, fluisterden we ons de zoetste dingen in 't oor. "O, hätte ich nur ein Zimmer, dass wir uns dort sprechen (!) könnten["]. — Ik: Nur sprechen, mein Liebchen? — zij: Ja, natürlich. Was meinst du denn? — O nichts Uebeles" enz[ovoort enzovoort]
Zij herinnerde zich opeens (!), dat in de Dambruggestraat een café was, waar ze vroeger eenige keeren gelogeerd had, en waar haar "Liebhaber" — den Roo — noemen wij hem steeds (Robert) haar vroeger wel moèt "gesprochen!" hebben, denk ik; wat zij afstrijdt. Ik vroeg leise aan den baas of er nog kamers waren. En hij, de smeerlap met z'n zoetsappig deugdzaam gezicht, zei: neen. — "Mein armer Mane! zei ze, wir haben heute kein Glück." 'k Was razend. Zij was beschaamd en we dropen na eenigen tijd af. Toen herinnerde ik me ópeens (niet =!) dat ik in de Breydelstraat dikwijls zeer laat een café openzag dat er me tamelijk passe-passe uitzag en ik stelde voor daar een glas bier te gaan drinken. We hadden nog juist te zamen (!)
[4]
15 cents voor bier, 5 cents voor den garçon (een klein manneke) en 3 fr., voor een prachtige kamer op het 2de. Wie vind ik daar in die herberg? Mijn oudste broer die me spottend beziet, maar toch afdruipt. Ik schrijf in 't logementboek: Emmanuel Verhulst,[6] journaliste, en op weg naar den 2n hemel. Ik zou tijd willen hebben om u dat te vertellen; alleen, kortweg zeg ik u thans dit; dat we dien avond veel tijd aan nuttelooze voorbereidsels verloren hebben, maar dat ik er toch gelukkig om ben, hoor! Eerst wilde ze niet te bed. We zouden beiden op een stoel naast 't bed zitten en hoofd tegen hoofd op het deken leggen. Eindelijk stemde zij toe gekleed op 't bed te gaan — ten slotte..., ja, ik bemin de onbepaalde wijze, sedert eenigen tijd. Maar ik ben tóch dien nacht niet volkomen gelukkig geweest. Ik leg u dat later mondeling uit.
('t Is bij 9 u. 'k Moet naar het Taalverbond. Ik schrij[f] straks voort, of anders zeker morgen vroeg.)
3 u, op den bak. — 20 Feb. 91.
[7]
Van de Venne las gisteren in 't Taalverbond een critisch opstel over Suzanne de Linières voor een Holl[andsch] blad bestemd.[8] Een echte schoolmeesterslamentatie, een critiek over 't schrijven met ei, in steê van ij, beschuldiging van volstrekt gemis aan taalkennis, zucht naar pro
10 1/4 's avonds tehuis.
't Is de 3de maal dat ik dezen brief onderbreek. En nu zit ik hier met roodbekreten oogen en voel me niet in 't minst gestemd u vroolijke farcen te verhalen. Mijn ouwe, goeie, brave moeder" is van zeer ziek, doodziek geworden; heden namiddag is ze berecht en ik vrees weldra voor 't ergste. Verbeeldt gij u dat, zoo iemand te verliezen? Zoolang reeds hebben wij ons met die gedachte moeten vertrouwen en toch gaat het niet. Mijn moeder was steeds zeer veel voor mij. Mijn reddende engel in benarde
[5]
omstandigheden; knorrig, maar toch steeds involgend op 't eind, — 't was mij een dagelijksche gewoonte, 's morgens vroeg door haar mijn krawatteken te laten aanbinden, en dan wisselden wij éen enkelen blik, eilaas zoo vaak verwijtend [v]oor mij om 't late uitblijven! — zal zij zich niet meer, des namiddags, als ik de stroefheid van 't muffe bureel op mijn gezicht meê naar huis breng, opfrisschen met haar vertrouwelijk gesnap en haar gemoedelijk bijschuiven aan de eettafel! Zij vertelde zoo gaarne, en met zooveel opmerkingsgeest uit haar jongen tijd, een ware bron voor een novellist — 'k Ben zeer ongelukkig, Gust.
Ik doorloop even den brief om te zien waar ik gebleven ben met de historie, die 'k toch resumeeren wil. 'k Ben dan met Carnaval met haar, verkleed (beiden in domino) naar 't bal geweest en vervolgens — tot 10 u. 's morgens naar 't bed; ditmaal op een 1e stagie; we bleven 2 fr. aan de bazin schuldig! 's Morgens ging zij ergens, bij haar modiste of zooiets, 2 fr. leenen en betaalde met de helft een dejeuner! La vie de Bohème![9]
Intusschen heb ik ook enorm veel geld verteerd. Ik heb heel de wereld angepumpt.[*] Hier 10, daar 15, daar 5 fr. Dan 13 fr. Spectator.[*] Zij heeft stellig met mij een 50tal franks — al haar spaarpenningen, geloof ik — verteerd. Zoo iets doet men toch niet voor iemand waar men niets voor over heeft. 't Schoonste van al met Carnaval had zij aan een dikken rijken kerel (sinds 6 maanden) versproken mee naar 't bal te gaan (en punctum!), en zij zou stellig oorbellen en cadeaux gehad hebben; zij is met mij gegaan, 'k heb haar onder den neus van den anderen weggeroofd!
Onze nachtelijke tehuiskomsten moeten in haar buurt opgemerkt zijn. Zeker is dat verleden Dinsdag een kerel van de geheime politie bij haar gekomen is en haar heeft meegedeeld dat ze een Liebhaber heeft, wiens naam hij volstrekt weten moest. Zij heeft Emmanuel gezegd, maar beweerd den familienaam
[6]
te ignoreeren. Daarop zei de Pourbaix[10], dat het een klerk op 't stadhuis was. Zij stond paf! Intusschen daar is tot heden, voor zooveel ik thans nog weet, niets meer van gekomen. Wij zijn echter zeer op onze hoede. Men zou haar over de grenzen kunnen zetten misschien, ofwel andere onaangename dingen toebrengen.
Als antwoord op die uitdaging zijn wij Dinsdag nacht nog eens gaan slapen. Ik bezat 0 fr.15..! 'k Weet niet, of het geen adieu-voorstelling was. 'k Hoop neen. Maar wat me ongerust maakt is, dat ze den brief dien ik haar heden morgen schreef nog niet beantwoordde, en dat zij niet aan 't venster stond, wat ik haar gevraagd heb. Misschien is de politie er weêral tusschen!
Ik eindig, tot ik beter gestemd ben. — Heb almanak ontvangen en zend eerlang geld aan Jacques Mesnil, die er puike dingen heeft ingeschreven.[11] — De boeken der Sjosseteit ter bevordering mijner verveling komen weldra.[12]
Schrijf spoedig.
Uw Mane.
Annotations
[*] 'Ruminants' (Fr.): herkauwers.
[*] 'Kwantig' (afgeleid van 'kwant'): het woord komt niet voor in het Idioticon van het Antwerpsch dialect van P.J.Cornelissen en J.B. Vervliet.
[2] Dinsdag, 3 februari 1891. Het enige stuk dat men toen te Antwerpen speelde, was Lucia di Lammermoor, m.n. in het Théâtre Royal d'Anvers. [3].
[3] Lucia di Lammermoor, opera in drie bedrijven van Gaetano Donizetti, op een libretto van G. Cammarano, naar Walter Scotts roman The Bride of Lammermoor. De creatie van die opera gebeurde te Napels op 26 sept. 1835.
[4] In KA (3 febr. 1891) leest men bij de 'Vermakelijkheden': "Cirque Anversois, rue Jésus. — Cirque DITER. Tous les soirs à 8 1/4 h en pour les débuts de la troupe, grandes représentations."
[5] Citaat niet teruggevonden.
[7] Bedoeld wordt 20 februari. Met 'bak' bedoelt De Bom zijn kantoor. Zie P.J. Cornelissen en J.B. Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch dialect (Gent, A. Siffer, 1899.
[8] Zie het Maandblad van het Taalverbond, II, nr. 1-2 (12 april 1891), p. 11. Jef van de Venne, die zelf het verslag opmaakte van deze zitting, vergiste zich waarschijnlijk van datum, daar hij het verslag dateerde op 12 i.p.v. 19 februari 1891. Tijdens deze zitting las hij, behalve een kritisch opstel over Suzanne de Linières, waarschijnlijk ook een fragment uit het boek voor. Een andere bespreking, die van Max Rooses, over Langerocks Suzanne de Linières, vindt men eveneens terug in het Maandblad van het Taalverbond, II, nr. 1-2 (12 april 1891), p. 12-13. Rooses stond positief tegenover Langerocks talent, maar evalueerde diens naturalisme negatief. Hij vond het boek "onzedelijk", "omdat de geschonden zedelijkheid niet in de gevolgen der daden gewroken wordt". Het "Hollandsch blad", waarvan hier sprake, is waarschijnlijk De portefeuille. In jg. XII, nr.47 (21 febr. 1891), p. 549, schreef ene Willem de Zwijger in de rubriek 'Vlaamsche correspondentie' een korte recensie over Langerocks Suzanne de Linières. Of deze Willem de Zwijger met Jef van de Venne geïdentificeerd moet worden, is niet duidelijk. De korte bespreking in De portefeuille is over heel de lijn zeer positief en maakt er alleen gewag van "hoe anderen, niet ten onrechte voorzeker, de taal op vele plaatsen zuiver en zelfs plastischer zouden willen".
[9] Allusie op Henri Murgers Scènes de la vie de bohème (1849). De eerste 'scènes' verschenen in 1847 in het tijdschrift Corsaire. In 1851 schreef Murger samen met Théodore Barrière Vie de bohème, een drama in 5 akten dat toen gespeeld werd in het Théâtre de l'Odéon en dat zelfs in 1873 nog een groot succes kende. De Franse bohème, die zich voornamelijk te Parijs situeerde tussen 1830 en 1870, maakte, zoals César Grana het in zijn werk Bohemian versus bourgeois. French society and the French man of letters in the nineteenth century (New York, Londen, Basic books inc., 1964) treffend en concies formuleert, "of intellectual discontent a cultural spectacle" (blz. 71). Het zal wel het voornamelijk anti-burgerlijke aspect van deze beweging geweest zijn dat De Bom hier voor ogen had. Dit virulente anti-bourgeoissentiment kwam vooral tot uiting in het vagabonderende leven van de artiest-bohémien, zijn kleding ("... ringlets, straight locks, toupees, English, Greek and Spanish nets and the variety of their beards and jackets", zoals Thackeray schreef; zie Grana (o.c., p. 74) en zijn specifieke retoriek, zodat wel eens smalend opgemerkt werd: "la vie de bohème, c'est le stage de la vie artistique, c'est la préface de l'Académie, de l'Hôtel-Dieu ou de la Morgue". Dat deze levenswijze succes kende, blijkt uit het grote aantal werken met het begrip 'bohème' (soms ook 'bohême' geschreven) in de titel, o.a. Arnould Frémy's Les confessions d'un bohème (Parijs, 1855) en Xavier de Montepins werk uit 1849 met dezelfde titel. Verder bestond er nog het Chanson de la vie de bohême, op woorden van Théodore Barrière en Henri Murger, dat o.a. 'la théorie communiste en amour' behandelde. Dat het thema nog lang doorwerkte, blijkt uit Puccini's opera La bohème uit 1896.
[*] 'Anpumpen' (Duits): geld van iemand lenen.
[*] 'Spectator' (Lat.): 'ik kijk toe'. Misschien ook doelde De Bom op geld dat hij kreeg van De Nederlandsche spectator voor zijn novelle Alice, die daarin verschenen was op 22 nov. 1890. Zie brief 108 (1890), noot 6.
[10] Pourbaix was een gekend politiespion en "agent provocateur" uit die tijd; men gebruikte zijn naam als scheldnaam.
[11] In deze Almanach des étudiants 1891. Almanach de l'Université Libre de Bruxelles (Brussel, Aux Bureaux de la Revue Belge Illustrée, 1891, schreef Jacques Mesnil Fragment de "La vie impossible, Sonnets damnés en, samen met zijn broer, Vadrouille.
[12] Bedoeld wordt de Maatschappij tot Bevordering der Nederlandsche Letterkunde. In het Maandblad van het Taalverbond, II, nr. 9 (22 maart 1891, p. 88) wordt aangekondigd dat de leden van de Maatschappij "weldra de boeken [[zullen]] ontvangen, die zij gekozen hebben voor hunne bijdrage".
