Zondag
Kapitale kerel,
Ik was me met angst aan 't afvragen wat er tusschen ons beiden wel gebeurt, dat we elkaar zoo weinig meê te deelen hebben. Ik had u al lang moeten schrijven, en 'k gevoelde dat ik u niets zeggen kon; langs eenen kant ben ik wel wat beschaamd om mijn bespottelijke karakterslapheid, die eindigen moet met me uw vriendschap af te nemen; anderzijds was ik eens aan 't beproeven, welk effect het maakt, als men zelfzuchtig zijn intiemste gedachten voor zich houdt. Ach, 't is waar, die dingen zijn alle zoo stom en zoo kleinmenschelijk dat het wezenlijk de moeîte onwaard is er inkt aan te verspillen.
Nu heb ik echter een besluit genomen, dat mijn zeer delicate gevoelens (misschien noemt ge 't sentimenteele —) wel stuit, maar, als sceptiek toekijkend artìst op dit mierennest, mijn vermogens van waarnemer zal versterken. Ik ga dood-eenvoudig met Cl[ara] niet afbreken, maar altijd voort correspondeeren als we thans doen, — de catastrophe afwachten, zelf geen stap doen, een zeer lijdzame rol spelen — maar tevens, me niet laten opslorpen: een pure rol van waarnemer.
Tusschen haakjes, ik begin physiek erg das Weibliche te ontberen, hoor! Smerig, dat een mensch niet buiten om kan. En een ander wil, mag ik niet!
Ik voel zeer goed, waarom gij weinig aandrang voelt mij te schrijven: gij hebt uitmuntende kerels te Brussel, echte artiesten, die u 't leed, met al de gemeen-voelenden of onbeduidende imbéciles te moeten omgaan, doen vergeten. En dan Jacques!
[2]
Ik zal blij zijn dat ik dien fideelen, typigen Jacques, met z'n goedige oogen, en zijn enorme energie verscholen onder schijnbare vermoeienis en zijn plezierig uitgedrukten walg van leven, bij me zal hebben. Hoe beestig, dat voor mij — oud is mijn liêken — alweer de zeven magere koeien Pharao's verschenen zijn? Dat heeft me heel den tijd het samenzijn met Georg Dw[elshauvers] ook vergald. A propos, gij moet mij eens zeggen, wat die over me denkt — rechtuit —. Zeg hem natuurlijk dat hij zich bedriegt, dat ik ziek, menschziek, onmogelijk was, dat ik zóó imbécile niet ben enz. enz.
Wat ge me van uw roman vertelt, doet me altijd pijn als ik bedenk, dat ik... Vertel me dus veel, dat wekt me op. Aan Jacques zal ik daarover misschien een en ander op de mouw spelden.
Boele v[an Hensbroek] is een bourgeois, die soms wanhopig vervelend is. Ik heb hem voor langen tijd geschreven, geen antwoord. Dat hij u niet antwoordt vind ik empörend. Ik zou de Spectator wel naar de maan zenden, indien ik hem voor de centen niet wilde behouden. 't Is een goed werk een ezel te laten geld leggen.
Ik heb iets in mijn bol, waar de Schelde zal in bruisen........ brrr![1] Las en Lees: Huret,[2] De Familie Selicke,[3] Swinburne, Poë, Flaubert, Frits Reuter, Vosmaer, Huysmans, etc. etc.
Binnen 2 à 3 weken den Volksvijand.[4]. Wanneer komt ge los te peerd (zoo noemen ónze ketjes een velocipède) naar hier?
Pootverkneukelende kneep van Mane
Schreef een langen brief aan Simons. Als ge hier komt, neemt ge z'n boek meê,[5] of 'k geef het aan J[acques Dwelshauvers] meê.
Annotations
[1] Het is niet zeker waarover De Bom het hier precies heeft. Mogelijk gaat het om Emmanuel de Bom, 'De laatste', in: Zingende Vogels, II, 2de stuk, (1891), p. 102-105. 'De laatste' was kennelijk het vierde hoofdstuk was van een in voorbereiding zijnde roman. Een andere mogelikheid is: Emmanuel de Bom, 'Venetiaansch feest', in: Zingende Vogels, III, 3de stuk (1891), p. 70-71 (gedateerd "'91"). Beide stukjes handelen over de Schelde. 'Venetiaansch feest' is slechts een korte schets, waarin een groots opgezet vuurwerk langs het water wordt beschreven; 'De laatste' is daarentegen een psychologische studie van de 'kraanmaan' Mees, die, gebiologeerd door de duistere stroom, zelfmoord overweegt.
[2] Zie onder meer: Jules Huret, Enquête sur l'évolution littéraire (Parijs, Charpentier, 1891). De Enquête sur l'évolution littéraire was vooraf al verschenen in L'écho de Paris, waaraan Huret als journalist verbonden was. Zie hierover: [Anoniem], 'Enquête sur l'évolution littéraire', in: L'art moderne, XI, nr. 24 (zondag 14 juni 1891), p. 187-189. Dit artikel bevat ook het antwoord van Edmond Picard, die medewerker was van >L'art moderne, en tot wie Huret zich eveneens had gewend voor zijn reeks interviews. Zie ook Albert Giraud, 'Enquête sur l'évolution littéraire', in: La société nouvelle, VII, dl. II, nr. 81 (30 sept. 1891), p. 245-271 en nr. 82 (30 oktober 1891), p. 365-378. Het initiatief van Huret kende zo'n succes, dat het vrijwel onmiddellijk werd nagevolgd in Duitsland door Dr. Curt Grottewitz, en in België door de Brusselse krant La nation. Voor dat laatste, zie 'Le mois', in: La société nouvelle, VII, dl. II, nr. 81 (30 sept. 1891), p. 363 en 364.
Albert Giraud, die in bovengenoemd artikel de balans opmaakt van zowel de Franse als de Frans-Belgische literatuur, concludeert dat, wat België betreft, de slotsom volkomen tegengesteld was aan die van de Franse literatuur: "Tandis qu'en France nous assistons au crépuscule momentané d'un art magnifique dont la chaude clarté a doré I'Europe, nous observons en Belgique l'aurore d'une littérature nouvelle, appelée sans doute à de moins glorieuses destinées, mais dont la naissance, le développement et l'avenir ont déjà préoccupé, et préoccuperont d'avantage encore, les curiosités et la sympathie de la haute critique internationale".
[3] Arno Holz en Johannes Schlaf, Die Familie Selicke (Berlijn, W. Issleib, 1890). De Bom had dit toneelstuk, dat o.m. in 1890 op het programma stond van Die freie Bühne für modernes Leben te Berlijn, reeds vroeger gelezen. In zijn Aanteekeningen X van mei 1890 (bezit AMVC, p. 127-132) wijdde hij er een uitvoerige bespreking aan.
[4] Met de opvoering van Ibsens Een vijand van het volk door de groep van de Cirkschouwburg en in de vertaling van Emmanuel de Bom, verliep het allesbehalve vlot. De opvoering werd blijkbaar telkens weer verschoven, tot eindelijk in 1892 de De Vlaamsche School heel voorzichtig aankondigde dat "In de loop der maand Februari, hoogst waarschijnlijk, door het gezelschap van den Nieuwen Cirkschouwburg te Antwerpen, voor de eerste maal in Zuid-Nederland een werk van Ibsen [zal] opgevoerd worden, met name Een vijand des volks". Zie De Vlaamsche School, nr. V (1892), p. 16.
Daar kwam niets van terecht, hoewel De Vlaamsche School (nr. V (1892), p. 53) nog vol trots aankondigde: "Den 24ste Maart a.s. geeft de heer Henri Van Kuyck voor zijn benefietvoorstelling in den Cirkschouwburg van Antwerpen, de lang beloofde eerste voorstelling van Een vijand des volks, het beroemde drama van Henrik Ibsen." Slaan we echter de De Koophandel van Antwerpen van 24 maart 1892 open (p. 3), dan lezen we daar dat die avond Michel Strogoff, een drama in 10 taferelen "met optochten enz." gespeeld werd, dat al sinds 13 maart '92 op het programma stond. Henri van Kuyck gaf zijn benefietvoorstelling pas op dinsdag 5 april 1892 met... Laurierboom en bedelstaf, "een hartverscheurend drama"; zie De Koophandel van Antwerpen van 5 april 1892, p. 3. Over deze jammerlijke wending, die deze unieke kans tot het werkelijk opbeuren van het Vlaamse theaterleven uit die tijd nam, laten we De Bom zelf aan het woord, uit zijn inleiding tot zijn vertaling van Ibsens En folkefiende, waarin hij het droevige relaas geeft van de factoren die de opvoering van een werk van Ibsen te Antwerpen onmogelijk maakten:
"In een mooie opwelling van ambitie en kunstenaars-eergevoel, had een begaafde jonge tooneelspeler, wien ik reeds lang over Ibsen tooneel gesproken had, uitgeroepen: verdomd, dat wil ik spelen! Hij was letterlijk in de wolken met dit stuk. Het moest pakken, die vierde akt was een meesterstuk, zoo'n menschen van vleesch en bloed, zoo geheel vreemd aan al de theaterpatronen; die ademen, gaan en staan als wij; die de gedachten van onzen tijd en niet de uitgedroogde denkbeelden van een afgestorven tijdperk uitspreken en dat alles in een omgeving sober van decoratie, maar toch van zulke speciale atmosfeer doorwaaid: het bureel van een dagblad, een meeting-zaal — O, indien 't publiek het niet verstond, dan leverde het eenmaal het bewijs hoezeer het ten achter is! Maar hij zou 't opheffen, er zou een rilling van geestdrift door de toeschouwers loopen — als de beruchte spreekwoordelijke rilling, gebaard door den Max Havelaar. Ik maakte de vertaling met moed, een beetje sceptiek nochtans op den uitslag. Niet zonder recht. Het seizoen vorderde, van de vertooning kwam niets. Eindelijk vernamen de ingewijden dat twee acteurs om de rol van Stockmann hadden gekrakeeld. Mijn enthusiast stond zijn Stockmann af. De repetities begonnen, zegt men. Tot driemaal toe repeteerden ze wel, en men gaf het op; de acteurs bleeken er geen van allen iets van te begrijpen. "Geen stuk voor òns publiek — men zou niets hebben dan die menschen met hun gewetensbezwaren en hun verstandelijke omwentelingen — in de vergeethoek." Ik dacht een oogenblik dat men me voor 't lapje hield. Maar na overweging kwam 't me voor dat er toch een schijn van gegrondheid was in de aanmerking. Ongetwijfeld was de onderneming onder zekere opzichten gevaarlijk: acteurs, beschaafd genoeg om den samenhang en den geest van het werk te vatten, ontbraken. Zij zouden dien armen Vijand vermoorden. En het publiek, dat op den nog al effectmakende titel opkwam, zou in plaats van doorwrochte karakterstudies een kwastig poesjenellespel te zien gekregen hebben. Er moest dus gewacht worden tot onze acteurs beschaafd zijn. Minder waar echter voor wat de toeschouwers betreft; ik vertrouw dat, onder hen die Hamlet, den Koopman van Venetië, de Zomernachtsdroom en Rossi 's vertooningen te Antwerpen met zooveel eerbied aanhoorden, toch wel een minderheid zal gevonden worden die niet alleen aandacht maar ook eerlijke en warme waardeering zal over hebben voor 't werk van den Noorschen dramaturg. Die minderheid helpen vergrooten ten onzent door de vertaling van het werk in druk te laten verschijnen: ziedaar doel en middel, die voor de hand lagen. Een studie over heel het Werk van Henrik Ibsen, volge eerlang op deze eerste poging." Zie Emmanuel de Bom, Een vijand des volks van Henrik Ibsen (AMVC (B 708/H). Zie ook nog Emmanuel de Bom, Henrik Ibsen en zijn werk (Gent, Ad. Hoste, Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, 1893), p. 3.
